Στα Κρητικά τα χώματα Σαρακηνοί κουρσάροι (Κρητική διάλεκτος)

Κρητικό ποιημα όπως βρέθηκε στην ιστοσελίδα της εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ. Σε περίπτωση που το αναφερόμενο e-mail ανήκει σε εκείνον που απλά ανέλαβε το γλωσσάρι και όχι στον συγγραφέα, κάθε πληροφορία για τον τελευταίο θα ήταν χρήσιμη.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Δ΄. Ο Νικηφόρος ο Φωκάς λευτερωτής τση Κρήτης

Τη γ-Κρήτη ΄Αραβες πατούν εδά κι ένα αιώνα

κι είντα πως το Βυζάντιο αρχίνηξε αγώνα.

Πολλές βολές απόφαση για να τσι διώξει παίρνει

μ’ όνειρα πάει στο νησί και μ’ όνειρα γιαγέρνει.

Πολλές βολές εξάμωσε το μπέτη των Αράβω

να μη γροικά γα το νησί πως είν’ακόμη σκλάβο.

Ώσαμ’ εδά κιαμιά βολά δε γέλασε η νίκη

στο ν-τράφο τζη δε χτίσανε μούδε μικιό χαλίκι.

Καλά καλός θα ’ναι κειοσάς που από ’δά και πέρα

θα πει να ξανασκώσουνε στσ’ Αραβοκρήτες χέρα.

Του Βυζαντίου ο ντουχιουλμές τση Κρήτης τ’ απορπίζει

μα και σε χέρια αραβικά να ’ναι δε γιακιστίζει.

Αποκοθιά βυζαντινή βάνει ομπρός το μπέτη

μπας και στη γ-Κρήτη λευτεριάς να κάμει το ραέτι.

Στο θρόνο το βυζαντινό ακάτεχο κοπέλι

ο Ρωμανός ο δεύτερος(Β΄) άδειο βαστά σκουτέλι.

Τ’ όνομα τ’ αυτοκράτορα ο Ρωμανός δα πάρει

μα ο «παρακοιμώμενος» ο Βρίγγας κουμαντάρει.

Ο Βρίγγας νιας επίθεσης το σκέδιο λογιάζει

και ποιος θα ν-είν’ ο αρχηγός ο Ιωσήφ ξομπλιάζει.

Συμβούλιο εγίνηκε μεγάλο στο παλάτι

κι ο Βρίγγας τση επίθεσης ανοίγει το μ-περάτη.

Οι γι-άλλοι συβουλάτορες δε συφωνούνε ντίπι

κι όλοι ντως λένε μόβουλα: «είναι καλιά να λείπει».

Οι γι-άλλοι συβουλάτορες μιλούνε για τα λάθη

και για τσι περαζούμενες κακαποδιές και πάθη.

Βαφτίζου ντην επίθεση πως είναι κουτουράδα

κι ολπίδα δε τζη δίδουνε μούδε μια χαραμάδα.

Ετοτεσάς η γι-εμιλιά του Βρίγγα στο παλάτι

στσι γνώμες στα’ άργοσάλευτες δα βάλει αντιπάτι.

Φρόνεψη κάθα λόγος του άφτει φωθιές στο μπέτη

δε νταγιαντού τα πάθητα τση Κρήτης καερέτι.

Κι ετσά του Βρίγγα η βουλή δα πάρει τα πρωτεία

στη γ-Κρήτη το Βυζάντιο να κάμει εκστρατεία.

Του Βρίγγα πάλι η βουλή κι η γι-αρμηνειά ξαμάρι

το Νικηφόρο το Φωκά δα βάλουνε μπροστάρη.

Δομέστικος τσ’ Ανατολής είναι ο Νικηφόρος

και του στρατού ντου άριστος, γερός κουμανταδόρος.

Ντελόγο ανεμπουκώνεται να κάμει το κολάι

ν’ανεμαζώξει το στρατό στη γ-Κρήτη για να πάει.

Στω γ-καραβιώ τη δύναμη εκειά ’χει πλήσα θάρρη

στη γ-Κρήτη και στσι ΄Αραβες να βγάλει το ζαράρι.

Χελάνδια και δρόμωνες η θάλασσα γεμώνει

να ’χει εκειά τα θάρρη ντου τση νίκης να ξαμώνει.

Οι μπένες οι βυζαντινές γράφουνε τρεις χιλιάδες

λένε μια ν-εφτακοσαρά οι ΄Αραβες γραφιάδες.

Εί’ γ-κι άλλες μπένες που μετρού και ξερωτούνε είντα

και λένε για τα πλοία ντου διακόσα και πενήντα.

Κι άντρες απού τα διάπαντα του Βυζαντίου φέρνει

να τσι ’χει, να ’ν’ αρίφνητοι στσ’ ΄Αραβες να μουντέρνει.

Και Σλάβοι και Αρμένιοι και Ρώσοι κι άλλοι ξένοι

με το βυζαντινό στρατό γερά ο Φωκάς συμπαίνει.

Λαός, ευκές,κονίσματα,σημαίες,μπαϊράκια

στσι δρόμους τσι πολίτικους βγαίνουν και στα σοκάκια.

Και ο λαός και οι ευκές στένουνε πανεγύρι

ο Νικηφόρος ο Φωκάς με νίκη να γιαγύρει.

Απήτιμος ξετέλεψε με την ετοιμασία

φεύγει από τα Φύγελα,’πό τη Μικρά Ασία.

Ορθάνοιχτη τση θάλασσας του Αιγαίου η αγκάλη

ωστοσονά πολύ στρατό να ’ποδεχτεί,να βάλει.

Εννιακόσα εξήντα η χρονιά αρχές μήνα Πρωτόλη

τάξε πως απ’ τα Φύγελα μισεύγει νυφοστόλι. (960 μ.Χ.)

Πρίχου σιμώσει ο Φωκάς τση Κρήτης γυρογιάλι

με μπιστικούς του παραμπρός «αμάτι» εκειά δα βάλει.

Μάθια κι αφθιά δα στέσουνε χωρίς να τσι θωρούνε

και ό,τι δου ντα μάθια ντως στο στρατηγό δα πούνε.

Στο γυρογιάλι τ’ Αλμυρού ωσά ντο ν-αμανίτη

το Νικηφόρο είδανε οι ΄Αραβες στη γ-Κρήτη.

Στο γυρογιάλι τ’ Αλμυρού ο Νικηφόρος φτάνει

και στρατοπέδου αρχινά στέλιωμα μάνι-μάνι.

Οι ΄Αραβες ξεσταίνουνται με του Φωκά τη φούργια

σάικα δεν ανήμεναν επίθεση καινούργια.

Στόλο δεν ανημένανε βυζαντινό γιαλίτη

κι ο Νικηφόρος πάτησε το μ-πόδα ντου στη γ-Κρήτη.

Πολιορκία αρχινά,τσ’ ΄Αραβες τσι μαντρίζει

κι α ν-τύχει να ’ρθει συντρομή τση θάλασσας μποδίζει.

Μαχίζει τσι Σαρακηνούς,πληθιαίνει τσι φοβέρες

μα νίκης ξετελέματα δε φέρνουνε οι μέρες.

Αραβική απομονή κι ο Χάντακας να στέκει

κι ο Νικηφόρος δε μπορεί να στέσει νίκης ζεύκι.

Απομονή και ο Φωκάς κάνει και καερέτι

και όλη όλη μια βολά πετρά ’φαε στο μπέτη.

Το στρατηγό το μ-Παστιλά πέμπει το Νικηφόρο

πομεσαθιό ’πό το νησί ν’ ανοίξει πράμα πόρο.

Ψυχανεμίζουντ’ οι οχτροί στση νύχτας το σκοτίδι

και το βυζαντινό στρατό δα κόψει το λεμπίδι.

Οι μέρες προπατούν ετσά και πλέκουν κι άλλο μήνα

βαρύς χειμώνας κόπιασε και σφίγγει και η πείνα.

Του Νικηφόρου τα αφθιά γροικήσανε ετότες

τραβάγια,να γιαγύρουνε θένε οι στρατιώτες.

Άφτει ο λόγος του Φωκά μες στσι καρδιές καμίνι

κι όλους τσι στρατιώτες του θα τσι καταπραΰνει.

΄Ερχεται σκιας κι η φρόνεψη του Βρίγγα και κλουθά του

πλήσες θροφές και μονετσά πέμπει του στρατεμάτου.

Επέρασ’ η χειμωνική κι εμίσεψ’ η αφούρα

η άνοιξη πολεμική φέρνει πάλι βαβούρα.

Τσ’ άνοιξης αναλώματα ο Φωκάς τα ξεκορφίζει

το σκέδιο τσ’ επίθεσης τσ’ Άραβες ξετρουμίζει.

Η μάνητα πολλώ χρονώ του Βυζαντίου ταίρι

και η φωθιά τσ’ επίθεσης είναι το παραχέρι.

Σαν τα θεριά μουντέρνουνε και αρχινά η πάλη

και η επίθεση κλουθά η μια πίσω στην άλλη.

Στερνή επίθεση ο Φωκάς καλά τηνέ σταφνίζει

και το τειχιό του Χάντακα ετοτεσάς γκρεμίζει.

Χύνουνται οι Βυζαντινοί κι αράσσουνε αντάμα

αιώνα τ’ ανημένανε ετουτονά το θάμα.

Μαχώνου τζι Σαρακηνούς,εδά τωσέ παντίδει

αράσσουνε και αρχινά το κατακαυκαλίδι.

Εβρήκανε τη σφαγαρά μπάρεμου τω γ-κουρσάρω

ενα να μην αφήσουνε ξετρέχουν άρον-άρο.

Όσο μπορούν οι ΄Αραβες βάνουνε αντιπάτι

μήμπας και τω Βυζαντινώ σφαλίξου ντο μ-περάτη.

Άφτει εδά η όργητα ωσά ντ’ ανελαμπίδι

και πέφτει πάνω στσ’ ΄Αραβες βυζαντινό λεμπίδι.

Τση νίκης τση βυζαντινής γροικάται το χαμπέρι

ένα λεφτό δε στένεται να σφάζει το μαχαίρι.

Η μάνητα πολλώ χρονώ κεντά το στρατιώτη

κι ετσά το αίμα τση σφαγής ανοίγει καταπότη.

Για να στομώσει ο Φωκάς τση φούργιας τα μαχαίρια

διατάσσει αλάργο να συρθούν σα δουν ψηλά τα χέρια.

Εφτά του Μάρτη ,ταχινή, μεράστρι λαμπυρίζει

τη νίκη τη βυζαντινή τηνέ καλημερίζει.

Τση νίκης οι Βυζαντινοί βάνουν γερό θεμέλιο

και ξαναθεί τση λευτεριάς πάλι το χαμογέλιο.

Συνεχίζεται….

ΓΛΩΣΣΑΡΙ*
ακάτεχος=άπειρος,ανώριμος
(ο)αμανίτης=το μανιτάρι (ξεφύτρωσε σαν τον αμανίτη=εμφανίστηκε ξαφνικά χωρίς να αναμένεται) αναλώματα= ξεσηκωμοί,επαναστάσεις,αναστατώσεις
(το)ανελαμπίδι=το προσάναμμα
ανεμαζώνω=συγκεντρώνω
ανεμπουκώνομαι= ανασηκώνω τα μανίκια για να αρχίσω κάποια εργασία,προετοιμάζομαι (το)αντιπάτι=η αντίσταση που προβάλλεται πατώντας σταθερά στο έδαφος το ένα πόδι απήτιμος=αφού
(η)απομονή=η υπομονή
αργοσάλευτος=βραδυκίνητος
(η)αποκοθιά= η τόλμη
απορπίζω=απελπίζω
αράσσω=ορμώ,αρχίζω επίθεση
αρίφνητος=αναρίθμητος,αμέτρητος
(η)αρμινειά=η συμβουλή,η υπόδειξη
(η)αφούρα=η πυκνή ομίχλη άφτει=ανάβει
 (η)βολά=φορά
 (η)βουλή=η γνώμη
γεμώνω=γεμίζω πλήρως
γερά=δυνατά
γιαγέρνω=επιστρέφω
γιακιστίζει=ταιριάζει
γιαλίτης= παραθαλασσιος
 γροικήσανε=ακούσανε
(το)γυρογιάλι=η ακρογιαλιά
(τα)διάπαντα= παντού,απ’ όλα τα μέρη
 (οι)δρόμωνες=βυζαντινά μεταγωγικά πλοία
εδά=τώρα
ετότες=τότε
ζαράρι=αντίποινα
 (το)ζεύκι=η διασκέδαση,το ξεφάντωμα
(τα)θάρρη=το θάρρος,η εμπιστοσύνη
θένε=θέλουν
 (η)θροφή=η τροφή
 (το)καερέτι=η υπομονή
 (η)κακαποδιά=η αναποδιά,η κακοτυχία
 καλιά=καλύτερα
 (το)κατακαυκαλίδι=δυνατό χτύπημα στο κεφάλι
 (ο)καταπότης=το αυλάκι
καταπραΰνω=ησυχάζω,ηρεμώ
 κειοσάς=εκείνος
κεντώ(προφέρεται κεdώ)=καίγομαι,ανάβω
κιαμιά=καμιά κλουθώ=ακολουθώ
(το)κολάι=το κουμάντο
κόπιασε=ήρθε(οριστική),έλα(προστακτική)
λεμπίδι=σφαγή (βλ. λεπίδα μαχαιριού)
λογιάζω=υπολογίζω,σχεδιάζω
μάνι-μάνι= γρήγορα
(η)μάνητα=ο θυμός
μαντρίζω=κλείνω στη μάντρα,περιορίζω,αποκλείω
μαχίζω=επιτίθεμαι, απειλώ
μαχώνω=στριμώχνω
(το)μεράστρι=το άστρο της μέρας, ο αυγερινός
μήμπας=μήπως
μόβουλα=ομόφωνα
(τα)μονετσά=τα πολεμοφόδια
μούδε=ούτε
μουντέρνω=επιτίθεμαι
μπάρεμου=πράγματι**
μπας=μήπως
(ο)μπέτης=το στήθος
(ο)μπιστικός=ο έμπιστος
 (ο)μπροστάρης=ο επικεφαλής
νταγιαντώ=υπομένω
ντελόγο=αμέσως
 ντίπι=καθόλου
 (ο)ντουχιουλμές=η έμμονη ιδέα
(το)νυφοστόλι=το στόλισμα της νύφης
(το)ξαμάρι=το υπόδειγμα
 ξαμώνω=στοχεύω,σημαδεύω
ξαναθεί=ξανανθίζει
ξεκορφίζω=βγάζω(οδηγώ στην κορφή)
ξεσταίνομαι=εκπλήσσομαι
(τα)ξετελέματα=η ολοκλήρωση
 ξετρέχω=επιδιώκω
ξετρουμίζω=νιώθω φόβο και ταραχή
ξομπλιάζω=σχεδιάζω,μτφ επιβάλλω
(η)όργητα= η μεγάλη οργή
(τα)πάθητα=τα πάθη,οι συμφορές
παντίδει=ταιριάζει
παραμπρός= πιο μπροστα,νωρίτερα
 (το)παραχέρι=ο βοηθός
 περαζούμενος=ο περασμένος
 (ο)περάτης= ο σύρτης
 (η)πετρά=το πετροβόλημα
 πληθιαίνω=αυξάνωπροσθέτω
 πολίτικος=ο καταγόμενος από την Πόλη
πομεσαθιό=το εσωτερικό,τα ενδότερα
 (ο)πόρος=το άνοιγμα,η είσοδος
πρίχου=πριν
προπατώ=περπατώ
(ο)Πρωτόλης= ο Ιούνιος
(το)ραέτι=φιλοξενία,περιποίηση
σιμώνω=πλησιάζω
σκιας=τουλάχιστον
(το)σκοτίδι=το σκοτάδι
(το)σκουτέλι=μικρή πήλινη λεκανίτσα
σταφνίζω=εκτιμώ με ακρίβεια
(το)στέλιωμα=η οργάνωση,το στήσιμο
στένω πανεγύρι=οργανώνω και αρχίζω πανηγύρι
 (δε)στένεται=δε σταματά
στομώνω=χαλώ την κόψη του μαχαιριού και δεν κόβει
 (η)συντρομή=η βοήθεια
σύρνομαι(πίσω)=υποχωρώ
 (η)σφαγαρά=η σφαγίτις φλέβα,το ασθενές σημείο
σφαλίζω=κλείνω
τάξε=σαν να
(το)τειχιό=το τείχος
(η)τραβάγια=η φασαρία
 (ο)τράφος=η ξερολιθιά
 (η)φούργια=πιεστική βιασύνη
(η)φρόνεψη=η σωφροσύνη
(το)χαλίκι=πολύ μικρή πέτρα
(το)χαμπέρι=η είδηση,το νέο
(η)χειμωνική=η χειμωνιά
 (τα)χελάνδια=βυζαντινά πολεμικά πλοία
χύνομαι= επιτίθεμαι
ψυχανεμίζομαι=υποψιάζομαι
ώσαμε=ίσαμε, μέχρι
ωστοσανά=τόσα πολλά
E-mail:klagoudian@sch.gr

http://archive.patris.gr/articles/103169#.W8T_I3szaUk

-------------------------------------------------------------------------------------------

*Το γλωσσάρι παρατίθεται μετά πασης επιφυλάξεως.
**Συνήθως σημαίνει τουλάχιστον.